موتور پرتحرک پژوهش در تمام دنیا نیروهای جوان دوره تحصیلات تکمیلی است که کشور ما پس از انقلاب اسلامی از آن برخوردار شد و جذب ساده و روان دانش آموختگان ما در دانشگاه‌های خارج از کشور برای گذراندن دوره‌های تحصیل بعدی و یا به کارگیری در مرکز تحقیقاتی و دانشگاه‌های معتبر جهان، گواهی بر صحت این ادعاست. در ادامه، وضعیت علمی وپژوهشی کشورمان را در مقایسه با کشورهای صنعتی و در حال توسعه از زبان ایشان پی می‌گیریم:
شما ملاک توسعه علمی کشور را در چه می‌دانید؟
- توسعه علمی کشور بر مبنای هر کدام یا مجموعه‌ای از معیارهای کمیت تولیدات علمی همچون شمارش تعداد اسناد علمی نمایه شده در پایگاه‌های اطلاعات علمی بین‌المللی بویژه مؤسسه تامسون رویترز و اسکوپوس و کیفیت تولیدات علمی مورد بررسی قرار می‌گیرند.مواردی مثل منبع انتشار (نام نشریه منتشر کننده سند علمی) و میزان و تواتر استنادات به اسناد علمی، تعداد اسناد علمی منتشر شده در بیست نشریه برتر جهان، تعداد اسناد علمی پراستناد (مقاله‌هایی که در زمره یک درصد ارجاعات جهان در یک دوره ده ساله هستند) و داغ (مقاله‌هایی که در زمره یک درصد ارجاعات جهان در یک دوره دو ساله هستند)،تعداد و میزان اعتبار نشریات بین‌المللی که توسط ناشران یا هیأت تحریریه و ارکان ایرانی منتشر می‌شوند، تعداد دانشمندان پراستناد که در زمره یک درصد ارجاعات در یک دوره ده ساله قرار می‌گیرند و همچنین تنوع موضوعات مربوط به این دانشمندان، میزان همکاری‌های بین‌المللی دانشمندان ما با دانشمندان دیگر کشورها در انجام پروژهای تحقیقاتی و انتشار اسناد علمی مشترک بین‌المللی، عملکرد نظام مدیریت پژوهشی کشور در بسترسازی برای تجمیع نخبگان کشور در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و همچنین جذب ایرانیان متخصص مقیم خارج از کشور و همچنین جذب نخبگان خارجی برای ارتقای علمی کشور، درصد مشارکت بخش خصوصی در بودجه تحقیقات کشور و میزان ارتباط صنعت با دانشگاه، ارتباط انجمن‌های علمی کشور با انجمن‌ها و فدراسیونهای بین‌المللی در برگزاری همایش‌های بین‌المللی و همچنین میزان (کمیت و کیفیت) استقبال افراد خارجی از همایش‌های بین‌المللی داخل کشور، تعداد دانشمندان ایرانی در هیأت تحریریه نشریات معتبر بین‌المللی، تعداد دانشمندان ایرانی دعوت شده به همایش‌های بین‌المللی خارج از کشور برای انجام سخنرانی مهم و کلیدی، تعداد کتابهای منتشر شده از سوی نویسندگان کشور توسط ناشران معتبر بین‌المللی، تعداد و نوع جوایزی که نویسندگان و سخنرانان ایرانی در مجامع بین‌المللی برنده می‌شوند و همچنین تعداد اختراعات به ثبت رسیده مخترعان و دانشمندان کشور در مراکز بین‌المللی می تواند انجام گیرد .
طبیعی است که در این سنجش هر چه تعداد بیشتری از این معیارها لحاظ شود، بهتر است. وزن و ارزش هر معیار با دیگری متفاوت است و این نظام مدیریت پژوهشی هر کشور است که بر اساس وضعیت و اهداف خود آنها را سبک و سنگین می‌کند. اما آنچه واقعیت دارد، این است که هشت کشور پیشرفته جهان، همانهایی هستند که بر اساس رده‌بندی کشورها بر اساس کمیت تولید علم جایگاه‌های نخست را اشغال کرده اند.
استناد به ISI چقدر می‌تواند معرف رشد علمی ما باشد؟
- مؤسسه تامسون رویترز، قدیمی‌ترین مؤسسه اطلاعات علمی است که تأسیس آن به شصت سال قبل برمی‌گردد و محل استقرار آن فیلادلفیای آمریکاست. این مؤسسه اطلاعات علمی، یک مؤسسه استناد سنجی است؛ به این معنی که ارجاع ها به اسناد علمی نمایه شده خود را شمرده و آنها را نیز فهرست نویسی می‌کند. تا 10 سال قبل که مؤسسه رقیب آن، یعنی اسکوپوس توسط انتشارات الزویر در هلند شکل گرفت، تامسون رویترز تنها مؤسسه اطلاعات علمی استنادی محسوب می‌شد. اکنون دو مؤسسه تامسون رویترز در آمریکا و اسکوپوس در اروپا با هم رقابت می‌کنند. استنادسنجی خود یک سنجش کیفیت می‌باشد؛ بنابراین تنها همین دو مؤسسه در جهان وجود دارد که مبنای سنجش‌های کمی و کیفی تولیدات علمی جهان هستند. تمام رده‌بندی‌های علمی بر اساس اطلاعات همین دو پایگاه علمی است. مؤسسه تامسون رویترز استانداردهای بسیار سختگیرانه‌تری در گزینش نشریات علمی دارد، به طوری که از نزدیک به دویست هزار نشریه علمی در سه حوزه علوم، علوم اجتماعی و علوم انسانی بعلاوه هنر، حدود 15 هزار نشریه در پایگاه تامسون رویترز و 21 هزار نشریه در پایگاه اسکوپوس نمایه سازی و استناد سنجی می‌شود. از مجموعه نشریات ایران 44 مورد در پایگاه تامسون رویترز نمایه می‌شود که در پایگاه اسکوپوس این تعداد به 135 مورد می‌رسد و این ناشی از استانداردهای سختگیرانه‌تر مؤسسه تامسون رویترز است. اگر قرار است ما در نبرد علمی با کشورهای مختلف جهان رقابت کنیم، چاره‌ای جز استفاده شدن از داده‌های این دو پایگاه بویژه مؤسسه تامسون رویترز قدیمی‌تر و معتبرتر نداریم و باید تلاش کنیم تا در رده‌بندی‌های جهانی خود را مطرح کنیم. اگر نمی‌خواهیم در جام جهانی فوتبال بازی کنیم و از شکست در مقابل تیم‌های قدرتمند فوتبال جهان می‌هراسیم، به دنبال یک جام جهانی داخلی نباشیم و در آن کشورها را گزینش کنیم و با آنها رقابت کنیم. بهتر است با بزرگان نشست و برخاست کنیم تا اینکه با کوتوله‌ها همراه شویم. اگر پایگاه اطلاعات علمی جهان اسلام (آی.اس.سی) در شیراز ایجاد شد، به این دلیل بود که شبکه اطلاعات علمی داخل را تقویت کند و بستری برای اطلاعات علمی تولید داخل را فراهم سازد، بماند و اینچنین باشد و اگر قرار است، جایگزین همچون جام جهانی فوتبال باشد، بهتر است برود.
به نظر شما چقدر از مقاله‌هایی که تولید می‌کنیم، می‌تواند گره از نیازهای کشور بردارد و کاربردی باشد؟
- اصلاً قرار نبوده و نیست که هر مقاله علمی گره از یک نیاز کشور بردارد. اصلاً تعریف مقاله علمی که این نیست. مقاله علمی بیان یک واقعیت جدید و کشف علمی است که برای بررسی صحت آن و استفاده از نظر دیگر دانشمندان انتشار می‌یابد. علم با تکرار حاصل می‌شود، با انتشار بیان می‌شود و با نقد و بررسی دیگران به زوال یا کمال می‌رسد. آنچه باید گره از نیاز کشور بردارد، انجام یک طرح تحقیقاتی کاربردی است که از طریق ارتباط دانشگاه با صنعت در قالب یک قرارداد مشترک توسط یک یا چند نفر عضو هیأت علمی دانشگاه اجرا و از نتایجش استفاده بهینه می‌شود و بسیار هم می‌تواند اجرای آن ارزشمند باشد، اگرچه ممکن است از نتایج آن مقاله‌ای هم منتشر بشود یا نشود. الزامی به نشر نتایج این گونه طرح‌ها وجود ندارد و ماهیت این طرح‌ها به گونه‌ای است که یا نتایج آن صرفاً در اختیار بخش صنعت قرار می‌گیرد تا مورد استفاده قرار بگیرد و یا در یک حالت مطلوب‌تر منجر به ثبت اختراع شده و گاهی هم بخشی از نتایج در قالب مقاله‌هایی نتایجش منتشر می‌گردد. آن دسته از صنایعی که بر مبنای دانش بومی و استفاده از مرزهای دانش ساخت خود شکل می‌گیرند، دارای بخش تحقیق و توسعه هم می‌شوند و با ارتباط خوب با مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی همواره خود را ارتقا می‌دهند. اما در صنایع مونتاژ، تحقیق و توسعه جایگاه چندانی نداشته و بر پایه واردات و دانش دیگران خود را به روز می‌کند. صنایع ما هنوز راه پیشرفت خود از طریق تحقیق و توسعه را نیافته و این است که بخش خصوصی و حتی بخش صنعت و معدن دولتی هم برای تحقیقات سرمایه‌گذاری نمی‌کنند. تا زمانی که یک کارخانه وارداتی درست کار کند از آن بهره‌برداری می‌شود و در صورت نقص با وارد کردن کارخانه دیگر یا بخشی از آن، تجهیز می‌شود. تاکنون طرح‌های تحقیقاتی کاربردی زیادی در دانشگاه انجام شده است که موفق هم بوده است، اما کافی نیست و فقط می‌توانم بگویم که کمتر از 10 درصد ظرفیت دانشگاه در این خصوص به کار رفته و مدیرت کلان پژوهش کشور نتوانسته است از این امکان بالقوه نتیجه مطلوب ببرد.
چقدر سهم بودجه‌های پژوهشی را برای بهبود وضعیت تحقیقات در کشور موثر می‌دانید؟
- مقام معظم رهبری در شهریور 1393 سیاست‌های کلی «علم و فناوری» را ابلاغ کردند. این سیاست‌ها به نظام آموزش عالی، تحقیقات و فناوری پرداخته و در بند ۸-۲ به بودجه پژوهش به این صورت اشاره دارد: «افزایش بودجه تحقیق و پژوهش به حداقل چهار درصد تولید ناخالص داخلی تا پایان سال ۱۴۰۴ با تأکید بر مصرف بهینه منابع و ارتقای بهره‌وری.» با این وجود، هر سال سهم بودجه پژوهش از تولید ناخالص داخلی لاغرتر می‌شود و با این وضعیت بودجه، امیدی به تحقق سهم چهار درصدی پژوهش از GDP نیست. هر ساله در هفته پژوهش، همه مسؤولان از اهمیت روز افزون پژوهش و سهم آن از افزایش توانمندی کشور صحبت می‌کنند، اما با اتمام هفته پژوهش که فصل بودجه نویسی آغاز می‌شود، آنچه بیش از پیش قربانی می‌شود، همین بودجه پژوهش است. قبل از این هم قرار بود که بودجه سال 1393 در یک سال مانده به پایان برنامه پنجم توسعه به 5/2 درصد از تولید ناخالص ملی برسد و سپس در سال 1394 این مقدار به ۳ درصد افزایش یابد. در همین حال، معاون برنامه ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور در ۲۵ آذر سال گذشته در مراسم گرامیداشت روز پژوهش در دانشگاه علوم پزشکی ایران گفت که سهم پژوهش ۳۴ درصد در لایحه بودجه 1394 افزایش یافته و دولت با افزایش بودجه پژوهش نشان داده است، در دوره‌ای که سرمایه‌های ما اندک است و به تحقیق نیاز داریم، باید پژوهش ها به سمت بهره وری بروند. تاکنون طی پنج برنامه پنج ساله توسعه (در ۲۵ سال اخیر)، مطابق با قوانین باید در پایان سال ۱۳۹۴ به سه درصد اعتبار پژوهشی از تولید ناخالص ملی می‌رسیدیم، ولی متأسفانه به هر دلیلی، کمتر از نیم درصد به پژوهش اختصاص پیدا کرده است؛ این در حالی است که تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی به عنوان موتور محرک تحقیق به صورت بی رویه افزایش پیدا کرده و انجام پروژهای تحقیقاتی آنها هزینه هنگفتی دارد.
کل بودجه پژوهش کشور در سال 1393، مبلغ 2 هزار و300 میلیارد تومان (700 میلیون دلار) بوده است و کمتر از نیمی از آن در اختیار دو وزارت مسؤول آموزش عالی (وزارت علوم و وزارت بهداشت) قرار گرفت. با فرض حدود یکصد هزار فقط دانشجوی دکتری تخصصی در این دو وزارت، اگر تمام بودجه پژوهشی فقط برای رساله دانشجویان دکتری هزینه شود، به هر کدام کمتر از 11 میلیون تومان خواهد رسید که در حد نرمال است. به شرطی که دانشجویان کارشناسی ارشد را حذف و تمام پروژه‌های تحقیقاتی اعضای هیات علمی را هم متوقف کنیم. بنابراین، بودجه پژوهشی دانشگاه‌ها کفاف هزینه پروژه‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی را هم نمی‌کند، چه رسد به اینکه پروژه‌های تحقیقاتی دیگر و تجهیز آزمایشگاه‌ها و نوسازی آنها هم انجام گیرد و همچنین کارهای پژوهشی محققان ما مورد تشویق قرار بگیرد. به گفته یکی از معاونان وزارت، پول پژوهشی فقط صرف آموزش و پژوهش شده است تا تولیدات علمی کشور را افزایش دهد. آنچه غیر از این اتفاق افتاده است، صرفاً بخاطر ایثار محققان ما روی داده است و باید قدرشناس آن باشیم و توقع بی‌مورد نداشته باشیم. سالهاست، هیچ تجهیزات آزمایشگاهی فراهم نشده و از اعتبارات پژوهشی چندان خبری در دانشگاه‌ها نیست. آزمایشگاه‌ها فرسوده شده و فقط دلمان به این خوش است که ایثارگرایانه در نشریات بین‌المللی مقاله چاپ می‌کنیم و امید به فردا بسته‌ایم تا نظام پژوهشی کشور ثروتمند و هدفمند شود.
اگر بخواهید در مقایسه ای از حیث زمانی وضعیت کشورمان را نخست با کشورهای در حال توسعه و دوم با کشورهای صنعتی مقایسه کنید، فکر می‌کنید چقدر با این دو گروه از کشورها فاصله داریم؟
- فاصله زیاد است، اما به حصول وعده‌ها و برنامه‌ها دل بسته‌ایم، چرا که مسؤولان نظام مرتب در اهمیت تحقیقات سخن می‌گویند. در سال 2000 میلادی، کشور چین با سهم سه درصدی از تولید علم جهان در جایگاه هشتم جهان بود. در سال 2014 میلادی این کشور با سهم 14 درصدی از تولید علم جهان رسید و اینک در جایگاه دوم جهان است. آمریکا با 28 درصد تولید علم جهان در جایگاه نخست قرار دارد. بررسی‌های انجام شده روی وضعیت بودجه‌های پژوهشی کشورهای مختلف، حکایت از رشد تحقیق و توسعه در کشور چین نسبت به کشورهای اروپایی و آمریکا دارد؛ طوری که پیش بینی شده است، این کشور تا پایان سال ۲۰۱۹ میلادی برترین کشور جهان از نظر تحقیقات علمی شود و تا سال ۲۰۲۰ میلادی بودجه‌ای معادل 5/2 درصد از تولید ناخالص داخلی را به این امر اختصاص دهد.
در حال حاضر سهم تحقیقات از تولید ناخالص ملی در کشور چین حدود دو درصد است. در دیگر کشورهای شرق آسیا هم وضع مشابهی وجود دارد به طوری که ژاپن، کره جنوبی، هنگ کنگ، سنگاپور و تایوان هم بودجه تحقیقات خود را افزایش داده‌اند. در تایوان 1/3 درصد و در ژاپن 4/3 درصد از تولید ناخالص ملی صرف تحقیقات می‌شود. کره جنوبی حتی از رژیم اشغالگر قدس که بالاترین بودجه تحقیق و توسعه را در اختیار دارد (9/3 درصد از تولید ناخالص ملی)، پیشی گرفته و 4/4 درصد از تولید ناخالص داخلی را به تحقیق و توسعه اختصاص داده است. میانگین سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی در کشورهای اروپایی حدود دو درصد است و در این میان سوئد با 5/3 درصد پیشتاز است. در آمریکا این مقدار حدود 8/2 درصد است. در ترکیه نزدیک به 9/0 درصد، در هند و آفریقای جنوبی هر کدام حدود 8/0 درصد و در مالزی نزدیک 1/1 درصد از تولید ناخالص ملی صرف پژوهش می‌شود؛ این در حالی است که در کشور ما فقط نیم درصد از تولید ناخالص ملی صرف تحقیقات می‌شود.
ترین زمان بتوان در مسجد حضور یافت؛ زیرا سبک زندگی درگیر اشتغالات روزمره است و اگر در مسجدسازی ها این گونه مسایل لحاظ شود، مردم به دلیل برخورداری از جوهره عبادت و بندگی به طور فطری، قطعاً در مسجد حضور می‌یابند.
نظر شما